Η ομαδα στην εκπαιδευση ενηλικων

Η δυναμική της ομάδας αναφέρεται σε ότι συμβαίνει στην ομάδα, στα χαρακτηριστικά των μελών της, στην ποιότητα του ηγέτη, στις σχέσεις που αναπτύσσονται, στη σχέση της ομάδας με το περιβάλλον, στους ρόλους, στη δομή και στη συνοχή, κτλ. Καθώς η ομάδα εξελίσσεται αναπτύσσονται κανόνες, ρόλοι, συνεκτικές σχέσεις που διαφοροποιούν την ομάδα από μία τυχαία συνάθροιση ανθρώπων.  

 Η διεργασία της ομάδας αφορά στην αλληλουχία γεγονότων που συμβαίνουν καθώς εξελίσσεται η ομάδα, δηλαδή αφορά στις πράξεις, στις αντιδράσεις και στις συμπεριφορές που αναπτύσσονται καθώς η ομάδα προσπαθεί να επιτύχει τους στόχους της. Ο εκπαιδευτής μπορεί να παρακολουθεί τη διεργασία της ομάδας, για παράδειγμα την προσπάθεια να επιλύσει ένα πρόβλημα και να παρέμβει όταν και όπου χρειάζεται προσπαθώντας να κάνει την ομάδα να κατανοήσει τη διεργασία της και αν χρειαστεί να την αλλάξει.

Οι ρόλοι σε μια ομάδα, είναι σύνολα από συμπεριφορές και προσδοκίες για την συμπεριφορά των μελών. Οργανώνονται γύρω από την ευθύνη για ένα έργο και ενισχύονται με την απαραίτητη ισχύ. Σε όλες τις ομάδες τα μέλη αναλαμβάνουν διαφορετικούς ρόλους ανάλογα με το τι πιστεύεται για αυτά, ενώ κάποιες φορές υπάρχει διάσταση σε αυτό που πιστεύει ένα μέλος για τον εαυτό του και στον τρόπο που τον αντιμετωπίζουν οι άλλοι. Οι ρόλοι δεν είναι πάντοτε οι ίδιοι, ούτε εκφράζονται από τα ίδια άτομα. Επίσης στη βιβλιογραφία, υπάρχουν διάφοροι ορισμοί για τον ίδιο ή για παρεμφερείς ρόλους. Οι ρόλοι είναι κάτι περισσότερο από την έκφραση προσωπικών αδυναμιών ή ιδιαιτεροτήτων.

Μερικοί τυπικοί ρόλοι που αναδύονται σε μια ομάδα είναι οι εξής:
Ο ρόλος του ηγέτη: Αναλαμβάνει πρωτοβουλίες προς την επίτευξη των στόχων, εκφράζει τις ανάγκες τις ομάδας και εκπροσωπεί τα συμφέροντά της. Ως ρόλο εκφράζει την επιθυμία της ομάδας να ανταπεξέλθει στο έργο και να πετύχει τους στόχους της αλλά και να διατηρήσει τη συνοχή της σε υψηλό επίπεδο.
Ο ρόλος του συναισθηματικά υπεύθυνου/ συγκινησιακό βαρόμετρο: Είναι το άτομο που συνεχώς διαφωνεί και δυσανασχετεί σε κάθε αλλαγή, όταν ζητείται από την ομάδα κάτι διαφορετικό. Εκφράζει την ανάγκη της ομάδας να εκφράζει τα συναισθήματα της. Παρόμοιος ρόλος είναι και αυτός του γελωτοποιού που εκφράσει την ανάγκη της ομάδας για ξεκούραση και ο ρόλος του πειραχτηριού.
Ο αντιρρησίας: Εκφράζει τις αντιρρήσεις του και με αυτόν τον ρόλο εκφράζει την ανάγκη της ομάδας για αυτοδιάθεση αλλά και την ανάπτυξη μέσω της αντιπαράθεσης.
Ο ιδιαίτερος/ αποκλίνων: Είναι αυτός που θέλει να δουλεύει με το δικό του τρόπο και ρυθμό. Εκφράζει την ανάγκη των μελών της ομάδας να συνδεθούν με τις προσωπικές τους ανάγκες, τις προσωπικές τους ανάγκες και την πορεία της ζωής τους. Αν δεν ενσωματωθεί μπορεί να καταλήξει παρείσακτος.
Ο αποδιοπομπαίος τράγος αναλαμβάνει το φορτίο του λάθους. Εκφράζει την ανάγκη της ομάδας να αναγνωρίζει τα λάθη της αλλά και το γεγονός ότι τα λάθη μπορούν να είναι εποικοδομητικά.
Ο συνεχώς ερωτών: Δίνει τη δυνατότητα στον εκπαιδευτή να παρατείνει την εισήγηση και κατά συνέπεια εκφράζει την ανάγκη της ομάδας να γυρίσει στις τυπικές μορφές διδασκαλίας.
Ο Παντογνώστης, ο ειδικός, ο λεπτολόγος: Η συμβολή τους στη διεργασία είναι ότι προσανατολίζουν την ομάδα στο έργο που έχει αναλάβει.

Οι ρόλοι σε μια ομάδα είναι χρήσιμοι καθώς εκφράζουν και υπηρετούν συγκεκριμένες ανάγκες της ομάδας. Ωστόσο, καθίστανται δυσλειτουργικοί σε δύο περιπτώσεις: α) Όταν παγιώνονται σε συγκεκριμένα πρόσωπα και με συγκεκριμένη μορφή και β) όταν επιχειρείται η αποσιώπησή τους. Αυτό σημαίνει ότι ο εκπαιδευτής πρέπει να προσπαθεί να κατανοεί και να αναγνωρίζει τους ρόλους που αναδύονται σε μια ομάδα και να του αξιοποιεί ανάλογα. Για παράδειγμα όταν διαπιστώσει ότι ένα μέλος κάνει συνεχώς αστεία ενδεχόμενα να κατανοήσει ότι πρέπει να γίνει διάλειμμα ή να αλλάξει τον τρόπο εργασίας. Η μπορεί να χρησιμοποιήσει τον συγκεκριμένο ρόλο λέγοντας για παράδειγμα «Βλέπουμε, τα τελευταία λεπτά ο χ κάνει συνεχώς αστεία, το προτείνετε;»
Ο εκπαιδευτής μπορεί να αξιοποιήσει του ρόλους προκειμένου να ενεργοποιήσει όλα τα μέλη. Έχει αποδειχτεί ότι τα αδύναμα μέλη συμμετέχουν περισσότερο όταν τους δοθούν συγκεκριμένες εργασίες και πληροφορίες. να εντάξει κάποιο μέλος που είναι απομονωμένο, αναθέτοντος του για παράδειγμα κάποιον ρόλο ευθύνης. Επίσης, μπορεί να αντιμετωπίσει ένα μέλος που μονοπωλεί το ενδιαφέρον αν στραφεί στην ομάδα εμπλέκοντας όλα τα μέλη στη συζήτηση.

Όσον αφορά στους δύσκολους ρόλους σε μια ομάδα στη συμβουλευτική διαδικασία, αυτοί δυσκολεύουν την επικοινωνία στην ομάδα καθώς τα μέλη που τους υποδύονται παρεμβαίνουν με το δικό τους τρόπο και αλλοιώνουν τη δυναμική της. Πολλές φορές αλλάζουν τη ροή της συμβουλευτικής διαδικασίας αλλοιώνοντας ακόμη και τον αρχικό σχεδιασμό της. Ωστόσο, ο εκπαιδευτής μπορεί να αντλήσει πληροφορίες από τους συγκεκριμένους ρόλους, καθώς αυτοί εκφράζουν τις στάσεις και τη προδιάθεση της ομάδας καθώς και συγκεκριμένα συναισθήματα. Ως εκ τούτου, ο εκπαιδευτής μπορεί να χρησιμοποιήσει τους ρόλους ως ανατροφοδότηση για να αλλάξει τη διαδικασία.

Ο εκπαιδευτής πρέπει να αντιμετωπίζει τους ρόλους ως εξής:
Α) Να αναγνωρίζει τους ρόλους και τη σημασία τους για τη διεργασία της ομάδας, Β) Να αξιολογεί αξιοποιώντας και άλλα στοιχεία (πχ τη μη-λεκτική επικοινωνία) την αξία του ρόλου τη δεδομένη στιγμή και γ) Να παρεμβαίνει προς όφελος της ομάδας. Αν διαπιστώσει ο εκπαιδευτής ότι κάποιοι ρόλοι έχουν παγιωθεί σε συγκεκριμένα άτομα συνιστάται η παρέμβαση του. Αν επίσης διαπιστώσει ότι οι ρόλοι εναλλάσσονται επιτυχώς είναι θεμιτό να επικροτείται η ομάδα. Επίσης αν κάποια άτομα δεν έχουν αναλάβει πρωτοβουλίες μπορεί να επιχειρηθεί η ανάθεση του ρόλου του ηγέτη. Επίσης, οι ρόλοι μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να ενεργοποιηθεί η συμμετοχή όλων των μελών της ομάδας. Έχει αποδειχτεί ότι τα αδύναμα μέλη αυξάνουν τη συμμετοχή τους αν τους δοθούν συγκεκριμένα εργαλεία και πληροφορίες που βοηθούν το έργο της ομάδας.

Τα στάδια ωρίμανσης και ανάπτυξης μιας ομάδας είναι τα εξής: Διαμόρφωση, σύγκρουση, ρύθμιση, απόδοση, ολοκλήρωση. Στο στάδιο σύγκρουσης της ομάδας ο εκπαιδευτής μπορεί να βοηθήσει τα μέλη της ομάδας, βοηθώντας τους να κατανοήσουν τα αίτια τους άγχους τους, να κατανοήσουν τις στάσεις και τις συμπεριφορές που προκαλούν τις συγκρούσεις, να φροντίσει να τηρούνται οι κανόνες που έχουν συμφωνηθεί, να αντιμετωπίζουν ευθέως και δημιουργικά τις συγκρούσεις, να προστατεύσει τα μέλη από επιθετική συμπεριφορά. Να επιλύουν δημιουργικά τις διαφορές, να αναστοχαστουν όσον αφορά στις αιτίες των συγκρούσεων, να αποσαφηνίσουν το ρόλο που έχουν στην ομάδα.

Το εκπαιδευτικό συμβόλαιο γίνεται στην αρχή του προγράμματος και στο πρώτο στάδιο της εξέλιξης της ομάδας που είναι η διαμόρφωση. Το εκπαιδευτικό συμβόλαιο ισχύει για όλη τη διάρκεια το προγράμματος αν και μπορεί να δεχτεί τροποποιήσεις. Το συμβόλαιο πρέπει να περιλαμβάνει: τι ανάγκες των εκπαιδευομένων, τη διατύπωση των προσδοκώμενων στόχων, τις μέθοδος διδασκαλίας, τους κανόνες λειτουργίας της ομάδας, την